روش های تشخیص اصالت و برتری فرش و قالی

اصیل نبودن طرح: اگر فرش از روی نقشه هایی که طرح آن با معیارهای خارجی و ناشناخته تهیه شده است بافته شود، می گویند این فرش اصالت ندارد، یعنی اگر طرح فرشی از ویژگیهای قومی و فرهنگی و همچنین آداب و رسوم و طبیعت زندگی مردم الهام نگرفته باشد، آن طرح را غیر اصیل می گویند و از لحاظ تجاری بویژه بعد خارجی تجارت آن از ارزش و استقبال کمتری برخوردار می شود.

بافت نامرغوب : ممکن است بدلایل متعددی، قالی بافته شده، دارای بافت مرغوبی نباشد، برای مثال متر یک خامه، متناسب با رج نقشه نباشد یا ابزار قالیبافی معیوب باشند که به بافت قالی صدمه می رسانند. و یا اینکه عدم دقت کافی در بافت و چله کشی و سایر مراحل کیفیت فرش بافته شده را پائین بیاورد.

بالازدگی : بالازدگی یا به اصطلاح دراز شدن طول فرش به دلیل استفاده از مواد اولیه (خامه، تار و پود) نامناسب با رجشمار فرش مورد نیاز در هنگام بافت حاصل می شود گاهی ممکن است به علت عدم شناخت بافنده به مواد و اندازه های آن و یا عدم اطلاع کافی انباردار و یا حتی فروشنده مواد اولیه، موادی که در بافت قالی به کار می رود، متناسب با رجشمار فرش نباشد.

به هم خوردگی گل ها : اگر عمل بافت یا پود دادن و زدن دفتین در تمام مراحل بافت بطور یکنواخت انجام نگردد و یا اینکه بافت مطابق نقشه نباشد، در آخر کار بافت، متوجه عیبی به نام بهم خوردگی نقشه خواهیم شد که ممکن است یک گل در یک قسمت از قالی با گل مشابه و قرینه آن در قسمت دیگر از فرش تفاوت پیدا کرده باشد، این عیب در اثر عواملی از جمله عدم دقت بافنده و یا عدم تناسب مواد بارجشمار نقشه بوجود می آید.

پائین زدگی: پپائین زدگی یا کوتاه شدن و یا به اصطلاح کوتاه نشستن قالی بعلت استفاده از مواد اولیه با متریک و نمره های نامتناسب با رجشمار فرش در فرش ایجاد می شود.

پوکی (توخالی) : گاهی اوقات برای کاهش زمان بافت و یا صرفه جویی در مقدار مواد مصرفی مانند خامه و نخ و ابریشم و کاهش قیمت تمام شده قالی، ضخامت چله های آن را ضخیم تر از مقدار استاندارد آن تهیه و به کار می برند که در نتیجه قالی تولید شده، سبک، توخالی و نامرغوب خواهد شد و دوام و استحکام فرش کاهش می یابد.

پیچیدگی : اگر عمل دفتین زدن یکنواخت و یکسان زده شود، فرش تولیدی ایرادی را پیدا نخواهد کرد، اما در بعضی از مناطق کشورمان از جمله کردستان و بویژه بیجار، حسب عادت و فرهنگ خاص خود، این عمل دفتین زدن و کوبیدن آن مقداری بیشتر و قوی تر انجام می گردد که اینکار موجب انحراف قالی و ایجاد پیچیدگی در عرض و لوله شدن لبه های فرش در طول آن می شود که اغلب قابل اصلاح هم نیست.

ترنج داشتن: در اصطلاح قالیبافی به نقطه وسط قالی یعنی نقطه ای که کلیه زوایای فرش نسبت به آن نقطه مساوی و یکسان باشد، ترنج فرش گفته می شود. اگر در هنگام بافت کلیه جوانب بافت بطور یکسان و یکنواخت و هماهنگ نباشد، مشکل ترنج در فرش حاصل می شود که در اصطلاح می گویند فرش ترنج دارد و یا اینکه ترنج وسط نیست.

جویدگی : جویدگی یا بره بره بودن نوعی عیب در فرش است که در اثر استفاده از قیچی که کاملاً تیز و سالم نبوده و عمل قیچی زدن هم به طور صحیح انجام نشده است، حاصل می شود. بدین صورت که یک قسمت از فرش از صافی و یکنواختی بقیه قسمتهای آن برخوردار نیست. قیچی و قیچی کردن قسمت های بافته شده فرش از جمله مواردی است که باید با دقت و مهارت کافی انجام گیرد. اگر این موارد رعایت نشود “خواب فرش” یکدست نمی شود.

چند چین یک پود : فرش سالم و مرغوب تولید شده فرشی است که پس از هر رج بافت، پودین (پود زیر و پود رو) آن کشیده شده باشد. در بعضی از مناطق تولید قالی، برای صرفه جویی در وقت و مصرف مواد، پس از بافت دو یا سه و گاهی اوقات بیشتر از دو یا سه رج بافت، پودگذاری انجام می گیرد که اصطلاحاً به آن «چند چین یک پود» گفته می شود.

خلوتی: اگر متن فرش دارای طرح زیاد باشد و یا به اصطلاح پر کار باشد، کار بافت آن زیادتر می باشد. در واقع اگر متن فرش از طرح های متنوع و ظریف برخوردار باشد و تمام متن به عنوان مثال پوشیده از گل و بوته و … باشد، بافنده موظف است که با دقت و مهارت و صرف زمان بیشتری کار کند، حال اگر قسمتی از متن فرش نسبت به قسمت مشابه و یا قرینه آن تفاوت داشته باشد و خلوت تر باشد، می گویند فرش خلوتی دارد.

دو دست شدن: اگر بافنده ای مقداری از کار بافت فرش را خود انجام دهد و به هر دلیل از ادامه کار خودداری نماید، بافنده دیگری کار بافت را ادامه خواهد داد و در واقع فرش توسط دو نفر بافته می شود که در این صورت فرش مذکور دچار عیبی به نام «دو دستی» می شود و علت این امر را می توان در تفاوتی که در قدرت ضربه های دست بافنده، حرکات دست بافنده، قدرت بینایی و سایر شرایط روحی و جسمی بافنده ای با بافنده بعدی جستجو کرد.

دورنگی : گاهاً، هنگام مشاهده متن بعضی از فرشها متوجه می شویم که قسمتی از متن آن در مقایسه با بقیه قسمت های فرش مذکور از لحاظ رنگ متفاوت است. این تفاوت ممکن است از کمتر از یک سانتی متر تا حتی نصف کل فرش باشد.

ذرتی شدن (ته خواب شدن): چنانکه در حین بافت روی گیری به وسیله قیچی، زیاد گرفته شود و ارتفاع پرز در سطح قالی بسیار کوتاه باشد به طوری که با لمس کردن دست، پرزها احساس نگردد این قالی عیب دار است، زیرا دوام قالی بعلت نداشتن پرز و کوتاه بودن آن به مراتب کم شده و از ارزش آن نیز می کاهد. این عیب گاهی در سرتاسر قالی و گاهی در قسمتهای مختلف قالی دیده می شود. ممکن است یک قالی بعلت کهنگی و فرسودگی دچار همچنین ایرادی شود.

رگه داشتن: رگه یا رگه دار شدن عیبی است که به صورت خط و یا خطوط باریک در سطح و یا پشت فرش نمایان می شود که این خطها دارای رنگی روشن تر و یا تیره تر و یا به طور کامل ناهماهنگ با سایر قسمت های متن و یا پشت فرش است. علت ایجاد این عیب را می توان از یک دست نبودن و یا از بدی رنگ خامه ها دانست.

چون رنگرز در هنگام رنگرزی دقت کافی به عمل نیاورده و در نتیجه نقطه سطح خارجی خامه آن قسمت که دچار رگه شده است، رنگ گرفته و مغز آن رنگ را جذب نکرده است و زمانی که در دست بافت قرار گرفته و کار بافت به اتمام رسیده است و بافنده آن را قیچی زده است، معلوم شده است که قسمت درونی پشم، رنگ نگرفته و در این مرحله خود را به عنوان «رگه» نشان داده است.

رنگ آمیزی (بد رنگی) : هر گاه بین رنگ حاشیه و متن یا لچک ها و ترنج ها هماهنگی وجود نداشته باشد، قالی بد رنگ خواهد بود.

سره داشتن: اگر یک قطعه فرش که در تهیه مواد آن و همچنین نصب دار قالی و  چله کشی و بافت آن دقت و مهارت کافی به عمل آمده باشد را روی سطح صافی بیاندازیم و قسمت بالای آن را روی قسمت پائین آن بیاندازیم (از قسمت طولی روی هم تا کنیم به صورتی که قسمت های عرضی روی هم بیافتد) و میزان کنیم، بایستی چهار گوشه فرش کاملاً روی هم منطبق و مساوی هم باشند اصطلاحاً به این فرش، فرش بدون سره گفته می شود. اما اگر قسمتی از بالا یا پائین فرش بلندتر و یا کوتاه تر از سر دیگر باشد، می گویند فرش مذکور سره دارد.

شانه داشتن (سرکجی): در برخی از فرشها، اگر از طول آنها راتا بنمائیم و یک نیمه طولی را بر روی نیمه دیگر قرار دهیم، متوجه می شویم که طول یک نیمه فرش بیشتر از سمت دیگر آن می باشد این حالت را سرکجی فرش می گویند.

شل شدن چله ها : در بعضی از مناطق ایران به دلایلی از جمله: انجام کارهای کشاورزی و دامداری و یا بر حسب عرف و عادت و یا تفننی بودن بافت قالی، معمولاً مدت زمان بافتن قالی در دست بافت آنها کمی بیشتر از زمان معمول بطول می انجامید به این دلیل و همچنین بر اثر عوامل محیطی مانند تغییر فصل، رطوبت و سرما و گرمای محیط محل قالی بافی، چله ها به مرور شل می شوند و استحکام و دوام آنها هم کاهش پیدا میکند بطوریکه ممکن است تحمل ضربه های دفه (دفتین) را از دست بدهد و پاره شود و بافنده مجبور شود که چله های پاره شده را به هم وصل کند و گره بزند.

گره ای که این شکل زده می شود از  رو و پشت فرش، به خصوص پس از شست و شو نمایان می شود و جزو عیوب قالی محسوب می شود و لذا بافت آن قسمت چله که شل شده است نامرغوب به نظر می رسد.

بدقواره شدن (اندازه فرش): فرش معمولاً از لحاظ اندازه دارای استانداردهایی می باشد. مانند پشتی، ذرع و چارک، ذرع  و نیم، قالیچه، پرده ای و … اگر در فرش بافته شده از لحاظ طول و عرض یا یکی از آنها، رعایت اندازه نشده باشد می گویند بدقواره است یا پهن شده است یا دراز شده است و یا خارج از استاندارد است که عیب می باشد. ممکن است فرش هایی با اندازه بزرگ و اندازه های مربع و دایره و بیضی و لوزی و یا به اصطلاح اندازه های غلط، حسب سفارش و سلیقه مشتریان بافته شوند اما در حالت معمول، اندازه های مذکور باید رعایت گردند.

کوبیدگی : اگر بافنده در قسمتی از بافت قالی در دست بافت، تعداد لاهای پود ضخیم یا نازک را کم کند و یا اینکه دفتین را محکم تر از سایر قسمت های قالی بکوبد. در این قسمت از قالی تراکم و کوبیدگی بیشتر از بقیه قسمت های آن می شود که عیب محسوب شده و به آن «کوبیدگی» قسمتی از قالی گفته می شود.

کجی: کجی فرش هم یکی از عیوب قالی است که ممکن است بعلت کوبیدن بیش از حد گلیم بافی اولیه بافت باشد و یا استفاده از دار یا دستگاه قالیبافی نامرغوب و همچنین یکنواخت نبودن چله ها و شل یا سفت بودن بیشتر قسمتی با قسمت دیگر آن ممکن است چنین عیبی را ایجاد نماید و موجب شود که قالی تولیدی عیب کجی را که شامل شکم زدگی (به بیرون و یا به داخل متن) و یا «شمشیری شدن» (دارای انحنایی شبیه خمیدگی شمشیر) و … هست را پیدا کند.

کیسی یا کیستی: معمولاً در بعضی از قالیها در حاشیه های اول و آخر و همچنین حاشیه های بغل جمع شدگی قالی دیده می شود به نحوی که قالی در محل کیسی اضافه تر بنظر میرسد و برجسته است، این عیب را اصطلاحاً «کیسی» قالی می گویند. این نوع قالیها یا ضمن اینکه در محل کیسی ظاهر خوبی ندارند بیشتر در معرض سائیدگی قرار گرفته و زودتر پرزهای آن در ناحیه کیسی از بین میرود و علت بوجود آمدن این عیب در حاشیه های بغلی، قرار گرفتن شئیی در زیر دار مانند سرپرزهای اضافی و اشیاء دیگر است که در اثر فشار چله و دستگاه در آن محل به قالی کشش وارد شده  و به اصطلاح جا باز می نمایم.

کف ساده بودن : در صورتی که متن فرش از لحاظ طرح، پر نباشد و تنها یک رنگ در آن به کار رفته باشد، به آن «کف ساده» می گویند، در این حالت میگویند فرش از هنر خاصی برخوردار نیست. بنابراین بهتر است نقشه هایی که دارای نقوش مختلف و پرکار و باب پسند بازار و مشتری است در دست بافت قرار گیرد، فرش کف ساده نسبت به دو رنگ شدن احتمال آسیب پذیری بیشتری دارد.

لوچه داشتن : لوچه نوعی عیب در فرش است. اگر یکی از گوشه های چهار گانه فرش نسبت به گوشه های دیگر آن تفاوت داشته باشد، اصطلاحاً می گویند فرش لوچه پیدا کرده است که حالت نوک کجی می باشد که از لحاظ عرض و طول مقداری بلندتر از سایر گوشه ها است و حالت لب آویزان را پیدا میکند. این عیب دراثر شل شدن چله ها و یا عدم دقت در زمان بریدن و جداسازی فرش بافته شده از دار یا هنگام پائین کشی فرش حاصل می شود.

ضعیف بودن نقشه: اگر فرش بافته شده دارای نقشه های جذاب و گیرا و دارای پیام خاصی نباشد که از ریشه های قومی، فرهنگی و تاریخی الهام گرفته باشد و موجب خشنودی و طیب خاطر بیننده را فراهم نکند می گویند فرش مذکور «نقشه ندارد».

پارگی: بعضی از قالیها بویژه حاشیه آنها پارگی دارد، پارگی در کناره قالیها معمولاً از یک سانت تا ۲۰ سانت است. در بعضی از قالیها نیز سوراخهایی ریز و درشت، کم و یا زیاد دیده می شود که از عیوب قالی محسوب می شود. عدم رعایت دوخت صحیح در پائین کشی قالی های فارسی باف و ایجاد سوراخ در جای سوزنهای دوخت در قالی و  گلیم بافی اول قالی و یا استفاده بیشتر از نخ پنبه (تار و پود ضخیمتر) و به جای آن کاهش مصرف نخ پشمی، موجب ایجاد این حالت میگردد.

تقلب در بافت فرش: ممکن است قالی تولیدی دارای انواع تقلب در گره هاباشد. مثل گره جفتی که در شمال خراسان رایج است یا «بی گره بافی» که در استان کرمان و بخشی از آذربایجان رایج است.

شل بافی: در بافت فرش گره باید کاملاً کشیده شود و خامه گره در پشت فرش به یک اندازه باشد در غیر این صورت گره درشت فرش به صورت زایده ای برجسته دیده خواهد شد. این کار نخست باعث شکفته شدن سریع گره ها و در وهله بعد، باعث عیبدار شدن پشت فرش می گردد جهت جلوگیری از این عیب باید دو سر نخ گره را در هنگام بافت کاملاً و به طور همزمان کشید.

بد قیچی بودن : در بعضی از مناطق فرشبافی، درحین بافت، قالی پرداخت می شود که به آن پرداخت دستی گفته می شود و با قیچی پرداخت صورت می گیرد. ارتفاع پرزها باید از حد معینی کمتر نشود (برای ابریشم ۵ میلی متر و برای پشم ۸ میلی متر). گاهی چند رج از فرش از حد استاندارد کمتر پرداخت می شود که در نهایت مجبور می شوند بقیه قسمتهای قالی را نیز کوتاه کنند.

غلط بافی: گاهاً در اثر بی دقتی و یا نداشتن سواد نقشه خوانی، قالی دارای عیبهای غیر قابل اصلاح میگردد. مثلاً نقشه کامل بافته نمی شود یا جای لچک، ترنج عوض می شود و یا اینکه گلها و بندها شکل واقعی خود را از دست میدهند و بهم ریخته، می شوند.

رنگ رفتگی: رنگ رفتگی قالی ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، معمولاً قبل از رنگرزی الیاف، باید آن ها را صابون شور کرد تا پشمها رنگ را به خوبی بگیرد، اگر این عمل انجام نگیرد، الیاف خوب رنگ را نمی گیرند و در بافت خود را نشان میدهد. یا عمل دیگری از قبیل نور زیاد و یا شستشو باعث رنگ رفتگی قالی شود.

پود نما شدن : اگر در حین بافت پود نازک بیش از حد کوبیده شود، در اصطلاح میگویند که فرش «پود نما» شده است که در پشت فرش پود نازک به صورت برجسته دیده میشود.

نداشتن گل گوشه : در طراحی فرش باید به این نکته توجه شود که در گوشه حاشیه که حاشیه های بزرگ و کوچک به هم میرسند موتیف ها حالت ۴۵ درجه پیدا می کنند، اما در بعضی از قالیها حاشیه بزرگ در طول قطع و در عرض بافته می شود که دراصطلاح می گویند حاشیه فرش «گل گوشه ندارد» و این عیب محسوب می شود.

علاوه بر عیبهای ذکر شده که در واقع ایرادات اساسی در یک قالی تولید شده هستند، ممکن است عیوب دیگری نیز در یک قالی دیده شود مثل بید زدگی یا سفیدک زدن قالی که دارای اهمیت کمتری هستند.