آیه قرآن در مورد معلم ؛ مقام و جایگاه اجتماعی معلم از دیدگاه قرآن

آیه قرآن در مورد معلم

آیه قرآن در مورد معلم برای بیان جایگاه و مقام و منزلت معلم آورده شده است. جایگاه اجتماعی معلم در آیات قرآن به خوبی بیان شده است و در اینجا مقام معلم از دیدگاه قرآن را بیان کرده ایم. همچنین آیه قرآن در مورد روز معلم آورده شده است.

عالم (معلم) بايد علم خود را به ديگران بياموزد، زيرا علم رزقی است كه خداوند بدو عطا كرده و از او انفاق آن را خواسته است: «و مِمّا رَزَقنـهُم يُنفِقون».) بقره/2،3) امام صادق (علیه‌السلام) در تفسير اين آيه فرمود: «و‌ممّا علّمناهم يبثّون». [1] از آيات 65 ـ 70 كهف/ 18 دو ويژگی را می‌توان برای معلم و مربی دريافت كه با آيات ديگری نيز تأييد می‌شوند:

1. معلم خود به آنچه تعليم می‌دهد عالم باشد. (نيز نك: مريم/ 19، 43)

2. معلم استعداد متعلم را بشناسد و هر موضوعی را به هر كسی نياموزد.

از آیه قرآن در مورد معلم به وضوح پیداست که علم و علم آموزی ، از اهمیت فراوانی برخوردار است تا آنجا که علم را تضمین کننده سعادت انسان ها دانسته اند. چه بسا که تنها علما و دانشمندان کلامی الهی را بهتر و خوبتر می فهمند و قدرت و عظمت خداوند را بهتر درک می کنند . نکته دیگر آیه قرآن در مورد معلم که لازم به یادآوری است اینکه خداوند در بعضی از آیات اولین معلم بشر معرفی شده است و همین طور اولین کسی که قرآن را به پیامبر حضرت رسول اکرم (ص) آموخت. از این جهت احترام گذاشتن به معلم و استاد، احترام به خداوند است و بالعکس بی حرمتی نسبت به شخصیت معلم بی احترامی به خداوند بلند مرتبه.

دغدغه معلم همیشه این است که حیات بشر، بر مدار ارزش ها و کرامت انسانی بچرخد و شناخت خدا و مکتب و دین، همت اساسی آدمی باشد و هیچ بیگانه ای را مجال تجاوز به فرهنگ ارزشی دین و میهن فراهم نیاید.

خداوند متعال نیز به عنوان معلم اول از خلقت و آموزش انسان در پی هدفی است و آن تربیت جانشین برای خود در کره خاکی است:

اِذ قالَ رَبُّکَ للْمَلئِکَةِ إنّی جاعِلٌ فِی الارض خَلیفَةً (بقره:30). آن گاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: می خواهم در زمین خلیفه و جانشین قرار دهم. از این رو، برای تربیت انسانی که شایسته و جانشین خودش باشد، خود در مقام معلم و در نخستین درس به آموختن مطالبی می پردازد که انسان را در مسیر رشد و کمال قرار دهد و آن آموختن رمزهای علم و معرفت است که در قرآن از آن با نام «اسماء الهی» یاد شده است:

وَ عَلَّمَ ءَآدَمَ الْأَسمآءَ کُلَّها. (بقره: 31) خداوند همه اسم ها را به آدم آموخت. خواست پروردگار در آیه قرآن در مورد روز معلم بر این است که بر انسان منّت گذارده و زمین و نعمت هایش و هم چنین پایه های دریافت علوم و دانش ها و ارزش ها و در یک کلمه «اسماء» را در اختیار انسان بگذارد تا او با بهره گیری از آن ها و با پیمودن سیر آفاقی و انفسی به قله تکامل، یعنی به مقام جانشینی الهی برسد.

آیات قرآن در مورد معلم

در برخی دیگر از آیات قرآن در مورد معلم به صفات معلم از دیدگاه قرآن برمی‌خوريم؛ مانند عمل به علم و الگو بودن برای متعلم (انعام/6، 90؛ احزاب/ 33، 21؛ فصّلت/41، 33)، اخلاص در تعليم و تربيت (فرقان/25،57؛ شعراء/26، 164)، ترس از خدا (احزاب/33، 39)، تواضع (شعراء/26، 215)، اهتمام به انجام وظيفه تعليم و تربيت (ق 50،45؛ ذاريات/51،55)، عدم سخت‌گيری و اجبار (شوری/42، 48؛ يس/36،17)، رأفت و مهربانی نسبت به متعلم و مترّبی كه از تناسب صفت «الرحمن» با فعل «علم القرآن» در آيات 1 و 2 الرحمن/ 55 (نيز نك: آل‌عمران/3،159) به دست می‌آيد، غافل نشدن معلم از تربيت خود و تكاپو و تلاش برای رشد خود كه از توصيه گفتن دعای «رَبِّ‌زِدنی عِلمـا»(طه/20،114) به پيامبر (صلی‌الله عليه وآله) استفاده می‌شود و عشق و علاقه به پيشرفت شاگردان. (توبه/ 9،128)
افزون بر اين، از آيه 33 فصّلت/41 در مورد معلم فهميده می‌شود كه تعليم معارف الهی، هرگاه با عمل صالح و تسليم معلم در برابر حق همراه شود، او را در زمره بهترين انسان‌ها قرار می‌دهد.

جایگاه اجتماعی معلم در آیات قرآن

قرآن در برخی از آیات به جایگاه اجتماعی معلم اشاره کرده و در آیه قرآن در مورد معلم او را به بزرگی یاد می کند. جایگاه اجتماعی معلم در آیات قرآن به عنوان جلوه‏ای از قدرت لا یزال الهی، نخست ویژه ذات مقدس خداوند تبارک و تعالی دانسته شده است و در نخستین آیات قرآن که بر قلب مبارک پیغمبر اکرم (ص) نازل شد، به این هنر خداوند اشاره شده است:

اقرا باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرأ و ربک الاکرم، الذی علم بالقلم، علم الانسان ما لم یعلم. (علق: 1ـ 5) بخوان به نام پروردگارت که جهانیان را آفرید. انسان را از خون بسته سرشت بخوان ! و پروردگارت کریمترین است همان که آموخت با قلم، آموخت به انسان آنچه را که نمی دانست. در این آیه قرآن در مورد معلم، خداوند خود را «معلم» می خواند و جالب این که معلم بودن خود را بعد از آفرینش پیچیده ترین و بهترین شاهکار خلقت، یعنی انسان آورده است.

در جامعه انسانی، اساسی ترین کار، تعلیم و تربیت است و کسی که این رسالت را به دوش می کشد معلم است و جایگاه اجتماعی معلم در آیات قرآن بسیار عالی بیان شده است. معلمی به هر گونه تلاشی که برای هدایت، تکامل و آموزش انسان صورت می گیرد، اطلاق می شود. از همین روست که پیامبران، معلم بشر خوانده می شوند.

مقام معلم از دیدگاه قرآن

مقام معلم از دیدگاه قرآن را در اینجا بررسی میکنیم. مقام و منزلت معلم را خدا، بعد از آفرینش قرار داد. نوعی انسانی را که هیچ نمی دانست، به وسیله قلم آموزش داد که این از اوج خلاقیت و هنر شگفت خداوند در امر آفرینش حکایت دارد. از این رو، می توان گفت که هنر شگفت معلمی از آن خداوند عالم است. در عظمت منزلت و مقام معلم از دیدگاه قرآن همین کافی است که بزرگترین معلم جهان بشریت حضرت رسول محمد مصطفی (ص) به این ویژگی خود افتخار می کرد. آیات قرآن در مورد معلم که در ادامه آمده است خداوند امین را معلم انسان ها و جهان هستی می داند و این خود نشانگر عظمت و شکوه مقام معلم در قاموس هستی است .

آیه قرآن در مورد مقام معلم

در جایی دیگر از آیه قرآن در مورد مقام معلم نیز برای بیان مقام معلم از دیدگاه قرآن کریم خداوند خود را معلم معرفی کرده است . آنجا که می فرماید:

و علم الادم الاسماء کلها ثم عرضهم علی الملائکته فقال انبئونی باسماء هولاء ان کنتم صادقین ( سوره بقره آیه 31 ) و نامها را به تمامی به آدم بیاموخت و سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و گفت : اگر راست می گویید مرا به نامهای اینها خبر دهید . و باز می فرماید : خلق الانسان ، علمه البیان ( سوره الرحمن آیه 3 – 4 ) انسان را بیافرید و به او گفتن آموخت پس اولین معلم انسان بر اساس قرآن خداوند رحمان است.

معلمی شغل انبیا است

آیات قرآن در مورد معلم، مهمترین ویژگی انبیاء الهی را معلمی و تعلیم مردم بیان کرده و آن گرامیان را به عنوان معلمان بشر می شناساند و می فرماید: «لقد من الله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولامن انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین (ال عمران-164) خداوند بر مومنان منت نهاد، هنگامی که در میان آنها، پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاک کند و برایشان کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند.»

انسان ها به طور فطری عاشق کمال هستند و بی اختیار در برابر کمال به خضوع درآمده، جذب آن می گردد. وقتی شاگردی جذب کمالی از کمالات معلم شود، به سوی آن کمال و صاحب کمال کشیده خواهد شد. تغییرات اخلاقی، با گفتار و پند و اندرز صورت نمی پذیرد، بلکه کردار و رفتار انسان هاست که موجب دگرگونی در دیگران می گردد. امام صادق علیه السلام در سخنی ارزشمند می فرماید: «مردم را با اعمال و رفتار خود به خوبی ها دعوت نمایید و توجه داشته باشید که دعوت زبانی، فاقد ارزش و بها است، اما اینگه گفته شده معلمی شغل انبیاست خود بی‌شک نیاز به اسنادی دارد که با نگاهی تقریبا موشکافانه نمایان می‌شود.

معلم شایسته از دیدگاه قرآن

شرافت و مرتبت معلم شایسته از دیدگاه قرآن زمانی اهمیت دارد که بتواند شان خداوند و پیامبران را در وجود خود محقق سازد و پیوند انسان به هدف متعالی خلقت یعنی عبادت را برقرار سازد. لذا در این تعریف شهید مرتضی مطهری یکی از معلمان شایسته است که اولاً با نگاه ترکیبی به همه معارف بشری نظر می کند و ثانیا تمامی تلاشهای علمی و عملی را مقدمه ای برای عبادت می داند و در این راه به مرحله سوم دینداری راه می یابد و با شهادت، عبادت عملی و علمی خود را کامل می سازد. با توجه به اهمیت مقام و منزلت معلم شایسته از دیدگاه قرآن به بررسی برخی از صفات معلم در قرآن از منظر کلام وحی می پردازیم :

نخستین و اساسی ترین نشانه معلم شایسته از دیدگاه قرآن ، برخورداری او از سوز و گداز «انسان سازی» است. تنها عده معدودی از انسان ها هستند که همه وجودشان سرشار از سوز و گداز سازندگی است. این افراد عاشق تربیت هستند. قوی ترین انگیزه در آنها، سوز و شوق انسان سازی است. این افراد، از هدایت فردی به شادی و خرسندی دست می یابند. سوز و گداز، اساسی ترین و ضروری ترین ویژگی معلم نمونه شایسته از دیدگاه قرآن است . جایگاه و مقام معلم در آیات متعددی از قرآن کریم ذکر شده است و به نظر می‌رسد معلمی، حرفه‌ای است که خود خداوند متعال به تبیین وظایف آن پرداخته است.

معلم باید دانش آموزان را به توحید دعوت کند

توحید، پایه و اساس دین است. شناخت یگانگی خداوند انسان را به کرنش در برابر مبدأ آفرینش وادار می کند. به زندگی انسان هدف و رنگ و معنا می بخشد. لذا نخستین اصلی است که همه پیامبران الهی در جامعه بشری مطرح نموده اند. در فرهنگ قرآنی، لقمان در مقام معلمی و تعلیم و تربیت فرزندش، که شاگرد او نیز هست، نخستین اصلی را که بیان می کند، همان توجه به وحدانیت و یکتایی خداست:

یا بُنَی لا تُشْرک باللّه اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ (لقمان: 13) پسرم، برای خدا شریک قرار مده؛ زیرا شرک ستمی بزرگ است.

این مسأله بیان می کند که هر کسی که در مقام معلم قرار می گیرد در هر سطح و رشته ای باید آغاز و انجام آموزش او برای خدا باشد؛ بکوشد تفکر خدا محوری را در ذهن های پاک و بی آلایش شاگردانش بیدار و بارور نماید و روح های بزرگ آنان را به سوی مبدأ نور به پرواز درآورد که اگر غیر از این باشد، تکلیف شان را به جای نیاورده اند.

خلوص نیت معلم

آیه قرآن در مورد معلم و خلوص نیت او، جاودانگی هر عملی نیاز به خلوص نیت دارد و بدون این ویژگی اعمال افراد ارزش واقعی نخواهد داشت:«فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لایشرک بعباده ربه احداً (کهف -110)

هر که برای وصول به لطف و رحمت پروردگارش امیدوار است، باید کاری شایسته (با خلوص نیت) انجام دهد، و هیچ کس و هیچ چیز را در عبادت پروردگارش شریک نکند!»

«فاعبد الله مخلصا له الدین¤ الالله الدین الخالص (زمر-3) پس خدای را با خلوص نیت درعمل به آئین حق، بندگی کن، هان ای انسان! دین و آئین خالص وپاکیزه از آن خدای متعال و برای او است.»

امام صادق (ع) در مورد خلوص نیت معلم فرمودند: ((المعلم لایعلم بالاجر و یقبل الهدیه اذا اهدی الیه؛(وسایل الشیعه، ج 17، ص 156)
معلم به خاطر مزد درس نمی دهد، (بلکه برای خدا و با خلوص نیت آموزش می دهد) و هرگاه هدیه ای به او دادند، آن را می پذیرد.))

صلاحیت علمی و هنرمندی معلم

بدون علم و آگاهی هرگز کاری سامان نمی یابد و دانستن راه و روش تعلیم از اساسی ترین شرط های شغل معلمی است. هنگامی که حضرت موسی (ع) مامور شد که در نزد معلمی به آموزش بپردازد خداوند او را به نزد فردی عالم و آگاه تر از خودش راهنمایی کرد. آیه قرآن در مورد معلم می فرماید «فوجدا عبداً من عبادنا آتیناه رحمه من عندنا و علمناه من لدنا علماً. موسی و همراهش در ادامه سیر علمی خود بنده ای از بندگان ما را یافتند که رحمت و موهبت عظیمی از سوی خود به او داده، و علم فراوانی از نزد خود به او آموخته بودیم.»

آری بدون علم و تخصص کافی، هرگز امر تعلیم و تعلم ممکن نخواهد شد. حرفه معلمی هم چنانکه از اسمش پیداست انتقال علم و دانشی است که دروجودش نهفته است. هر کس که بدون کسب صلاحیت لازم بخواهد به امر تعلیم و تعلم بپردازد علاوه بر اینکه موجبات خواری و ذلت خود را فراهم خواهد آورد لطمات جبران ناپذیری نیز به جامعه وارد خواهد کرد. معلم بودن، تنها در انحصار معلومات نیست، بلکه افزون بر معلومات و تخصص، هر معلم باید با هنر معلمی آشنا باشد؛ یعنی بداند چگونه از معلومات خود بهره بگیرد و به عبارت دیگر، با چه زبانی با شاگردان سخن بگوید، چه شیوه هایی را در ارتباط با شاگردان در نظر بگیرد و چگونه با شاگردان ارتباط برقرار سازد.

فروتنی و گذشت معلم

از ویژگی های معلم شایسته از دیدگاه آیات قرآنی، تواضع و گذشت آنان در مقابل خطاهای شاگردان می باشد. عفو و گذشت یک معلم از خطاهای متعلمین می تواند هم شخصیت معلم را در برابر دانش آموزان محبوب و دوست داشتنی جلوه دهد و هم درس عملی خوبی برای آنان باشد. قرآن کریم حضرت یوسف (ع) را به داشتن این صفت پسندیده ستایش نموده و آن را به عنوان یک درس عملی برای تمام انسان ها آموزش می دهد و گفتگوی آن معلم وارسته انسان ها را با برادران خطا کارش اینگونه نقل می کند:

«قالوا تالله لقدء اثرک الله علینا و ان کنا لخاطئین؛ برادران گفتند: به خدا سوگند که خداوند تو را بر ما برگزید و برتری داد وحقیقت این است که ما خطا کار بودیم.» یوسف (نیز با بزرگواری تمام)، فرمود:«لاتثریب علیکم الیوم یغفر الله لکم و هو ارحم الراحمین (یوسف-91) امروز هیچ سرزنشی بر شما نیست، خداوند شما را می آمرزد، و او مهربان ترین مهربانان است.»

حضرت علی(ع) نیز فرمود:«من تواضع للمتعلمین و ذل للعلماء ساد بعلمه (بحارالانوار، ج 75، ص 6) هر معلمی که بر شاگردانش تواضع و فروتنی کند و در برابر دانشمندان خود را کوچک و پایین دست به حساب آورد، با دانش خود به آقایی می رسد.»

رعایت عدالت در بین دانش آموزان

طلحه بن زید در تفسیر آیه «و لاتصعر خدک للناس» از امام صادق(ع) نقل می کند که آن حضرت فرمود: «لیکن الناس فی العلم سواء عندک».

یعنی باید همه مردم از لحاظ دریافت های علمی از دیدگاه تو که معلم شان هستی، مساوی و برابر باشند و باید سهم و بهره از علم را به طور مساوی به آنها بپردازی و در میان آنها تبعیض روا نداری.

عطوفت و مهربانی معلم

از نشانه های معلمان شایسته رافت و محبت آنان نسبت به شاگردان خویش است. اگر معلمی در جلسه درس رفتاری خشن، تکبرآمیز و همراه با زور و تهدید در پیش گیرد هرگز در امر تربیت توفیق نخواهد یافت. در مقابل مهرورزی، فروتنی و نرمش وی در برخورد با شاگردانش دل و ذهن آنان را به او متمایل کرده و با تمام وجود آموخته های معلم را دریافت خواهند کرد. خدای متعال در آیه قرآن درباره معلم این رمز توفیق در امر تعلیم و تربیت را اینگونه به پیامبر خود یادآور می شود: «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین(شعراء-215)؛ و بال و پر خود را برای مومنانی که از تو پیروی می کنند بگستر و نسبت به آنان، متواضع و فروتن باش!»

اساس یادگیری بر مبنای احساس خوشایندی و ناخوشایندی است. اگر آموزش همراه با احساس خوشایندی باشد، پر جاذبه و پایدار خواهد بود و اگر با آن همراه نباشد، ناپایدار خواهد بود. مهربانی و عاطفه لازمه شغل معلمی است. خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظَّا غَلیظ الْقَلب لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (آل عمران: 159)

پس به برکت و رحمت الهی، با آنان نرم خو و پر مهر شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، به یقین از پیرامون تو پراکنده می شدند.

احترام به شخصیت و نام دانش آموز

یک معلم کاردان و وظیفه شناس، معمولاراجع به نام و نسب و فامیلی و شهر و احوال و مشخصات دانش آموزان در جلسه درس خود، اطلاعاتی را کسب کرده و از آن در ارائه درس خوب بهره می گیرد، به ویژه آن که اگر آنان را با قشنگ ترین نامشان صدا بزند و محترمانه خطاب کند از توهین و تحقیر آنان بپرهیزد و در تکریم آنان بکوشد؛ در سوره حجرات آمده است:

ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید و آنها که توبه نکنند، ظالم و ستمگرند!» (حجرات-11)

آری، تکریم و خطاب کردن محترمانه، نوعی تجلیل از شخصیت شاگردان و دانش آموزان است که علاوه بر جذب قلوب آنان، اعتماد به نفس را نیز در وجودشان تقویت می کند و در کمال شخصیتشان موثر است.

عشق معلم به تعلیم و تربیت

مربی و معلم حقیقی همواره به کار خود عشق می ورزد و هرگز جایگاه مقدس تعلیم و تربیت را وسیله ای برای رسیدن به مطامع دنیوی قرار نمی دهد. البته متولیان امر تربیت باید مسائل و مشکلات دنیوی معلمان را برطرف کنند، اما او خود هرگز رسیدن به زخارف دنیوی را هدف اصلی قرار نمی دهد چرا که می داند خداوند متعال در آیه قرآنی در مورد معلم وعده فرموده:

«من کان یرید حرث الاخره نزد له فی حرثه و من کان یرید حرث الدنیا نوته منها و ما له فی الاخره من نصیب» (شوری-20)
کسی که بهره های آخرت را بخواهد، ما نیز به تلاش های او برکت و افزایش می دهیم و بر محصولش می افزاییم و کسی که فقط بهره دنیا رابطلبد. کمی از آن به او می دهیم اما در آخرت هیچ بهره ای ندارد!»

معلم باید به حرف هایش عمل کند

امام صادق(ع) در تفسیر آیه قرآن درمورد معلم «انما یخشی الله من عباده العلماء» فرمود: دانایان و راهنمایان خداشناس و بیمناک از او، عبارت از کسانی هستند که عمل آنها گفتار آنها را تایید نموده و با آن هماهنگی دارد. اگر کردار کسی، گفتار او را تایید نکند و میان کردار و گفتارش ناهماهنگی، مشهود گردد، نمی توان عنوان عالم دانشمند و معلم و مربی جامعه بر او اطلاق کرد.

سعه صدر داشتن معلم

تعلیم و تربیت کار آسانی نیست، مسوولیتی دشوار است که هرکس، توان پذیرفتن آن را ندارد. کار معلمی صبر، تحمل و سعه صدر می خواهد؛ شرح صدر، یعنی: «ظرفیت روحی بسیار بلند و تحمل بسیار زیاد» وقتی حضرت موسی علیه السلام مأمور اصلاح و تربیت فرعون شد، احساس کرد که بار بسیار سنگین (امر اصلاح فرعون) بر دوشش نهاده شده. از این رو، چنین از خدا درخواست کرد:

رَبِّ اشْرَحْ لی صَدْری؛ وَ یَسِّرلی اَمْری؛ واحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لسانی یَفْقَهوا قَولی (طه: 27 ـ 30)

خدایا! به من سعه صدر عنایت کن. کارم را آسان کن؛ از زبان من گره بگشای تا حرف هایم را بفهمند. حضرت موسی علیه السلام برای اصلاح و رویارویی با فرعون به جای لشگر، از خدا شرح صدر می خواهد؛ دلی به وسعت دریا داشته باشد که بتواند در برابر مشکلات بردبار باشد.

آیه قرآن در مورد معلم و جایگاه معلم شایسته از دیدگاه قرآن را در این مقاله از سایت خواندید. آیات قرآن در مورد معلم بسیار زیبا جایگاه معلم را بیان کرده است و   مقام معلم از دیدگاه قرآن و آیه قرآن در مورد مقام معلم به همراه جایگاه اجتماعی معلم از دیدگاه قرآن در این نوشتار به مناسبت روز معلم برای شما عزیزان تهیه و تنظیم شد.